Nivîskar: Prof. Dr. Zakir Kaya
Tarih: 2025
Çavkanî: Arşîva Kaya Haber Ajansı (KHA), Îzmir
Pêşgotin 
Evdalê Zeynıkê (1800–1913), yek ji wan rêberên herî girîng ên gelê dengbêj a Kurdî ye. “Homerosê Kurdî” wekî navdar e, û Evdal rolê wê di bîr û çandê ya civakî de nîşan dide. Di vê makalê de jiyana Evdal, eserên wî, efsaneya wî û hêza wî li çand û civaka Kurdî di çarçoveya akademîk de lêkolîn dike.
Lêkolîna Edebî (Literatür İncelemesi)
Xebatên li ser dengbêjliya Kurdî (Kreyenbroek, 1992; Hassanpour, 1994) Evdalê Zeynıkê wekî wekîrînekî sernavê çand û edebiyata Kurdî nîşan dide. Ahmet Aras (2010) û koleksiyona Bernamegeh navendên ku Evdal dijî û herêmên ku wî vegerî derxistin, belgefîzan dikin. Lêkolînên heyî nîşan dide ku eserên Evdal tenê hunerî ne, lê di çarçoveya civakî û siyasî de jî girîng in.
Metodoloji (Rêbaz)
Ev xebat li ser tevgerên çavkanî û yên dîrokî hatî pêşveçûn:
-
Çavkanîya bişopî: Efsaneyên Evdal û klamên dengbêjî yên ku di gund û herêm de hatine vejîn.
-
Materyalên arşîvî: Belge û tomaran ku di Arşîva KHA de hene.
-
Çavkanî akademîk: Pirtûk û makalên li ser edebiyata bişopî û folklorê ya Kurdî.
Daneyên hatin analizkirin bi rêya tema û mînak, têgihiştinên navbera efsane û dîroka rastîn hatiye dîtin.
Lêkolîn (Analiz)
1. Jiyan û Herêma Coğrafî
Evdalê Zeynıkê li devera Tutakê, Amedê (Ağrî) hatiye dinyayê, zarokiya xwe bi dayikê xwe mezin kir. Heta dawiyê sedsala 19, wî herêmên cûda yên Kurdistanê girt û heta sînora Îran û Rûsya rêgerîye. Ev jiyana koçerî, kêmû-kesên hunerê wî û cûreya çandê yên li eserên wî şerh dike.
2. Dengbêjliya Kurdî û Efsaneya Wî
Eserên Evdal, bîra kolektîf û bûyerên civakî bi hev re girêdayîn. Efsaneya Evdal, taybetî di demekî ku wî bûnî kor û girtiya wî bi turnayê de, wî wekî mînakî mistîk û sembolik di bîra gelê Kurdî de pêş dema xwe kir. Motîfa xewn û çavên veke, û nîşanên mucizevî, hêza Evdal di çand û dilê gelê xwe de dîyalog dike.
3. Hêza Civakî û Çandî
Klam û stranan Evdal tenê nirxa hunerî nayên peyda kirin; lê di hemberî bîra civakî de jî rol dikin. Stranan wî hîn jî ji hêla dengbêjên paşîn ve têne vegerandin. Evdal divê wekî mînakê di domandina çandê ya bişopî û edebî de binêre.
Encam (Sonuç)
Evdalê Zeynıkê di çand û bîra edebî ya Kurdî de rolê serekeyî ye. Eserên wî û efsaneya wî, nirxên hunerî û sosyo-kültûrel di civaka Kurdî de xwedî taybetî ne. Ev xebat, Evdal’ê jiyana wî tenê hunerî nayê nîşandan, lê di çarçoveya civakî û çandî de jî bîranîna wî dîtin dike.
Çavkanî (Kaynaklar):
-
Kreyenbroek, P. (1992). Kurdish Oral Tradition: The Dengbêj Phenomenon.
-
Hassanpour, A. (1994). The Kurdish Experience.
-
Aras, A. (2010). Efsaneyên Kurdî: Evdalê Zeynıkê. Bernamegeh Yayınları.
-
Kaya Haber Ajansı (KHA) Arşivi, İzmir, 2025.
Evdalê Zeynıkê: Kürt Dengbêjliğinin Tarihî ve Kültürel Analizi
Yazar: Prof. Dr. Zakir Kaya
Tarih: 2025
Kaynak: Kaya Haber Ajansı (KHA) Arşivi, İzmir
Giriş
Evdalê Zeynıkê (1800’ler – 1913), Kürt dengbêj geleneğinin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. “Kürtlerin Homerosu” olarak anılan Evdal, sözlü edebiyatın toplumsal ve kültürel hafızadaki rolünü somutlaştıran bir figürdür. Bu makalede Evdal’in yaşamı, eserleri, efsaneleri ve günümüzdeki etkisi akademik bir çerçevede ele alınacaktır.
Literatür İncelemesi
Dengbêjlik geleneği üzerine yapılan çalışmalar (Kreyenbroek, 1992; Hassanpour, 1994) Evdal’in hem sözlü edebiyat pratiği hem de kültürel hafızadaki yerini vurgular. Ahmet Aras (2010) ve Bernamegeh koleksiyonu, Evdal’in yaşadığı coğrafi alanlar ve gezdiği bölgeler üzerinden dengbêjliğinin yayılımını belgelemektedir. Mevcut literatür, Evdal’in eserlerinin yalnızca sanatsal değil, aynı zamanda sosyo-politik bağlamda da önemli olduğunu göstermektedir.
Metodoloji
Bu çalışma, birincil ve ikincil kaynakların birleşik analizine dayanmaktadır:
-
Sözlü kaynaklar: Köylerde ve bölgelerde aktarılan Evdal efsaneleri ve dengbêj klamları.
-
Arşiv materyalleri: Kaya Haber Ajansı (KHA) arşivinde derlenen belgeler ve röportaj kayıtları.
-
Akademik referanslar: Kürt sözlü edebiyatı ve folklor çalışmaları üzerine yayınlanmış kitaplar ve makaleler.
Veriler, tematik analiz yöntemi ile işlenmiş, efsane ve tarihsel gerçeklik arasındaki ilişkiler değerlendirilmiştir.
Analiz
1. Yaşamı ve Coğrafi Bağlam
Evdalê Zeynıkê, Ağrı Tutak civarında doğmuş, genç yaşta babasını kaybetmiş ve annesi tarafından büyütülmüştür. 19. yüzyılın sonlarına kadar Kürt coğrafyasının farklı bölgelerini dolaşmış, İran ve Rusya sınırlarına kadar uzanan bir seyahat repertuarı oluşturmuştur. Bu göçebe yaşam, onun eserlerindeki coğrafi ve kültürel çeşitliliği açıklamaktadır.
2. Dengbêjlik Geleneği ve Efsaneler
Evdal’in eserleri, halkın kolektif hafızası ve toplumsal olaylarla iç içe geçmiştir. Efsaneler, özellikle kör olduğu dönem ve turna ile ilişkisi, onun mistik ve sembolik figür olarak algılanmasına yol açmıştır. Rüya motifleri ve mucizevi iyileşme anlatıları, Kürt halk kültüründe Evdal’in otoritesini pekiştiren unsurlardır.
3. Toplumsal ve Kültürel Etki
Evdal’in klamları, sadece edebî bir değer taşımamakta, aynı zamanda toplumsal hafızanın korunmasına hizmet etmektedir. Onun şarkıları ve efsaneleri, sonraki nesil dengbêjler tarafından günümüzde hâlâ aktarılmaktadır. Evdal, sözlü kültürün tarihsel sürekliliğinde merkezi bir figür olarak değerlendirilmelidir.
Sonuç
Evdalê Zeynıkê, Kürt sözlü edebiyatının hem tarihi hem de kültürel hafızasındaki önemini somutlaştıran bir figürdür. Eserleri ve efsaneleri, hem bireysel hem toplumsal anlamda değer taşımakta, Kürt halk kültürünün sürekliliğine katkıda bulunmaktadır. Araştırma, Evdal’in mirasının yalnızca edebî değil, sosyo-kültürel boyutunu da gözler önüne sermektedir.
Kaynaklar:
-
Kreyenbroek, P. (1992). Kurdish Oral Tradition: The Dengbêj Phenomenon.
-
Hassanpour, A. (1994). The Kurdish Experience.
-
Aras, A. (2010). Efsanevi Kürt Şairi Evdalê Zeynıkê. Bernamegeh Yayınları.
-
Kaya Haber Ajansı (KHA) Arşivi, İzmir, 2025.
Yorumlar
Yorum Gönder