Prof. Dr Zakir Kaya:BATI AZERBAYCAN: TARİHSEL VE DEMOGRAFİK DÖNÜŞÜMÜN ANALİZİ

Özet Bu makale, Batı Azerbaycan'da Azerbaycan Türklerinin tarihsel varlığı, nüfus değişimleri ve zorunlu göç süreçlerini ele almaktadır. Orta Çağ'dan başlayarak Selçuklu ve Safevîler dönemlerinde bölgedeki Azerbaycan Türklerinin demografik üstünlüğü, Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği dönemlerinde değişen politikalar ışığında incelenmektedir. 1828 Türkmençay Antlaşması sonrası Ermenilerin bölgeye göç ettirilmesi, 20. yüzyıldaki Ermeni-Azerbaycan çatışmaları ve özellikle 1988-1991 yılları arasındaki toplu göç süreci, uluslararası belgeler ve arşiv kayıtları temelinde analiz edilmiştir. Çalışmada, Azerbaycan Türklerinin kültürel mirasının yok edilmesi ve günümüzdeki hukuki hak talepleri de ele alınmaktadır.

Giriş Batı Azerbaycan, tarih boyunca çeşitli etnik grupların yaşadığı, ancak Azerbaycan Türklerinin demografik açıdan baskın olduğu bir bölge olmuştur. Orta Çağ'dan itibaren Selçuklular, Safevîler ve hanlıklar dönemi boyunca Azerbaycan Türklerinin bu coğrafyadaki varlığı tarihî belgelerle kayıt altına alınmıştır. Ancak 19. yüzyıldan itibaren Çarlık Rusyası’nın yürüttüğü politikalar sonucu Ermenilerin bölgeye göç ettirilmesi ve 20. yüzyıldaki etnik çatışmalar, bölgenin demografik yapısında köklü değişimlere yol açmıştır.

1. Tarihî Arka Plan: Orta Çağ’dan 19. Yüzyıla Batı Azerbaycan’daki Azerbaycan Türkleri, özellikle 9-11. yüzyıllarda Selçuklu göçleriyle bölgeye yerleşmiş, Safevîler döneminde nüfus üstünlüğünü korumuştur. 18. yüzyıldaki Karabağ ve İrevan Hanlıkları döneminde Osmanlı ve Rus kayıtları, bölgedeki Azerbaycan Türklerinin nüfus yoğunluğunu belgelemektedir. Ancak 1828 Türkmençay Antlaşması sonrası Çarlık Rusyası, Osmanlı ve İran’dan Ermenileri bölgeye göç ettirerek demografik yapıyı değiştirme politikası izlemiştir.

2. Çarlık Rusyası ve Sovyetler Döneminde Demografik Değişimler 1832 ve 1897 Rus nüfus sayımları, Erivan Hanlığı’nda Azerbaycan Türklerinin çoğunluk olduğunu göstermektedir. Ancak 1905-1906 yıllarında Çarlık Rusyası'nın desteklediği Ermeni çetelerinin saldırıları, Azerbaycan Türklerini hedef almış, bu süreç 1918'de Ermeni hükümetinin kurulmasıyla daha da şiddetlenmiştir. Sovyetler Birliği döneminde 1920'de Erivan Hanlığı, Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ne dönüştürülmüş, Azerbaycan Türklerinin kültürel hakları ellerinden alınarak köy ve şehir isimleri değiştirilmiştir. Stalin döneminde (1948-1953), yaklaşık 100 bin Azerbaycan Türkü zorla Azerbaycan SSC’ye göç ettirilmiştir.

3. 1988-1991: Batı Azerbaycan’dan Son Toplu Göç Sovyetler Birliği’nin çöküş sürecinde Ermenistan’da Azerbaycan Türklerine yönelik saldırılar artmış, 1988'de başlayan şiddet olayları sonucu 250 bin Azerbaycan Türkü zorla göç ettirilmiştir. Gugark, Zengezur, Vedi ve Erivan gibi bölgelerde gerçekleştirilen katliamlar, BM ve uluslararası raporlarda insan hakları ihlalleri kapsamında ele alınmıştır.

4. Kültürel ve Hukuki Sonuçlar Ermenistan’da Azerbaycan Türklerine ait cami, mezarlık ve kültürel miras sistematik olarak yok edilmiştir. Gök Mescid gibi tarihî yapılar tahrip edilmiştir. Günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti, "Batı Azerbaycan Topluluğu" adı altında göç ettirilenlerin geri dönüş hakkını uluslararası hukuk çerçevesinde gündeme taşımaktadır.

Sonuç Batı Azerbaycan’da Azerbaycan Türklerine yönelik demografik değişimler, etnik çatışmalar ve zorunlu göç süreçleri tarihsel belgelerle açıkça ortaya konmaktadır. Bu süreçler, uluslararası insan hakları ve hukuki perspektiflerden ele alınmalı, zorla göç ettirilen toplulukların hakları korunmalıdır.

Kaynaklar

·        Rus ve Osmanlı arşiv kayıtları

·        Sovyetler Birliği dönemine ait KGB belgeleri

·        BM, Uluslararası Kızılhaç ve İnsan Hakları İzleme Örgütü raporları

·        Akademik araştırmalar ve tarihî belgeler

 

 

 

1. Batı Azerbaycan'da Azerbaycan Türklerinin Varlığının Tarihi Temelleri

• Eski Türk resimleri ve Hanlıklar :
• 9-11. yüzyıllarda Selçuklu Hareketleri ve Azerbaycan Türklerinin Güney Kafkasya'da yerleşimi.
• Safevîler (1501-1736) döneminde Azerbaycan Türklerinin Erivan ve ülkede nüfus hakimiyeti.
• Karabağ ve İrevan Hanlıkları (18. yüzyıl) : Bölgedeki Azerbaycan Türklerinin nüfusu belgeleyen Rus ve Osmanlı  kaynaklarına kaydedildi.
• Çarlık Rusyası Dönemi (19. Yüzyıl)
• 1828 Türkmençay değişiminin ardından Osmanlı ve İran'dan Ermenilerin bölgeye göç ettirilmesi.
• 1832 ve 1897 Rus Nüfus Sayımları : Erivan Hanlığı'nda Azerbaycan Türklerinin avantajı.
• 1905-1906 Ermeni-Türk Çatışmaları : Çarlık Rusya'nın desteğiyle Ermeni gruplarının Azerbaycan köylerine saldırıları.

---

2. Sovyetler Birliği Dönemi ve Azerbaycan Türklerine Yönelik Baskılar

• 1920'de Erivan Hanlığı'nın Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'ne Dönüşmesi
• Azerbaycan Türklerinin kültürel haklarının ellerinden alınması.
• Azerbaycan köylerinin zorla isimlerinin değiştirilmesi.
• 1948-1953 Zorlu Göç Dalgası
• Stalin döneminde yaklaşık 100 bin Azerbaycan Türkünün zorla Azerbaycan SSC'ye göç ettirilmesi.
• SSCB arşivlerinde yer alan göç kararları ve belgeleri.

---

3. 1988-1991: Batı Azerbaycan'dan Son Toplu Göç

• Ermenistan'da Azerbaycan Türklerine Yönelik Şiddet ve Katliamlar
• 1988'de Azerbaycan Türklerinin Ermenistan'dan sistematik olarak çıkarıldı.
• Gugark, Vedi, Zengezur ve Erivan'ın katliamları .
• BM ve diğer uluslararası raporlarda bu olayların yer alınması.
• Günümüzde Batı Azerbaycan'dan Göç Edenlerin Hakları
• Geri dönüş hakkı üzerine uluslararası hukuki işlemler.
• Azerbaycan Cumhuriyeti'nin "Batı Azerbaycan Topluluğu" adıyla gündemde tutulma gayreti

1. Çarlık Rusyası Dönemi (1828-1917)

• Türkmençay tahsisi (1828) :
• Türkmençay ayrılma sonrasında Çarlık Rusyası, Osmanlı ve İran arasında toprak paylaşımına gitti. Bu anlaşmayı, Ermenilerin Güney Kafkasya'ya desteklemelerini teşvik etti. Çarlık Rusyası, Ermenileri yerleştirirken Azerbaycan Türklerinin sindirilmesi sağlandı.
• Erivan ve Azerbaycan Türk gelir artışı : 1832 ve 1897 Rus nüfus sayımlarında Azerbaycan Türkleri yoğunluktadır. Ancak Ermeni da artmaya başlar. Çarlık Rusyası'nın Ermeni milliyetçiliği üzerindeki desteği, bölgedeki demografik yapıyı değiştirmeye başladı.
• Ermeni ve Azerbaycan Türkleri Arasında İlk Çatışmalar :
• Çarlık Rusyası döneminde, özellikle 1905-1906 yıllarında, Ermeni ve Azerbaycan Türkleri arasında ciddi mücadele yaşanmış, Azerbaycan Türklerine  ağır kayıplar yaşatılmıştır.

---

2. Sovyet Dönemi (1920-1991)

• Sovyetlerin Batı Azerbaycan Üzerindeki Politikası :
• 1920'de Sovyet Rusya, Ermenistan'ı Sovyet Ermenistanı olarak kurmuş, Azerbaycan Türklerinin yaşadığı bölgeleri Sovyet Azerbaycan'a bağlamıştı.
• Sovyetlerin, Azerbaycan Türklerinin çalışmaları baskı altındaydı ve bölgedeki Azerbaycan kültürünün silinmesine yönelik politikalara başlandı.
• Stalin Dönemi ve Zorlu Göç (1948-1953) :
• Stalin'in göç politikası , Sovyet Azerbaycan'da yaşayan Azerbaycan Türklerini Ermenistan'dan zorla çıkarmıştır. Bu dönemde binlerce Azerbaycanlı, Batı Azerbaycan'dan sürülmüştür.
• Bu göç, insan haklarının ihlali ve ailelerin parçalanmasıyla sonuçlanmış, birçok Azerbaycanlı zorla kendi vatanından uzaklaştırılmıştır.
• Sovyetler Birliği'nin merkezi yönetiminin Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerine yönelik baskılarını ve göçlerini belgeleyen arşivlere ulaşmak, bu dönemi daha iyi aydınlatacaktır.

---

3. 1988-1991: Zorunlu Göç ve Ermeni-Azerbaycan Türk Çatışması

• Ermenistan'da Azerbaycan Türklerine Yönelik Saldırılar :
• 1988'de başlayan Ermeni saldırıları , Batı Azerbaycan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç ettirilmesine neden oldu.
• Gugark, Zengezur, Erivan gibi alanlarda Azerbaycan Türklerine yönelik katliamlar gerçekleştirdi.
• Ermeni milliyetçiliği ile ilgili açıklamalar ve hareketler, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin daha da karmaşıklaşmasıydı.
• Uluslararası Tepkiler ve Göç Süreci :
• Bu dönemde Uluslararası Kızılhaç ve BM, göç eden Azerbaycanlılar için yardım çağrıları yaptı.
• Azerbaycan Türkleri, 1988-1991 yıllarında yaklaşık 250 bin kişilik bir göçle Azerbaycan'a sığınmıştır.
• Bu süreci belgeleyen göç raporları, mültecilerin tanıklıkları ve uluslararası tepkiler , olayın küresel ölçekte ortaya çıkması gösteriliyor.
• Hocalı Katliamı :
• 1992'deki Hocalı Katliamı , Azerbaycanlılar için acı bir dönemçtir. 1991'de Ermenistan-Azerbaycan savaşı ortasında, Ermeni kuvvetleri Hocalı'daki sivillere saldırarak sivil Azerbaycanlının ölümüne neden olmuştur.

---

Yararlanılabileceğiniz Kaynaklar :

• Arşiv Belgeleri ve Sovyet Kayıtları : Bu dönemleri en önemli kaynakları belgeleyecek, Sovyetler Birliği'nin KGB raporları, yerel yönetim kayıtları ve geçmiş resmi belgelerdir. Bunlar, özellikle zorunlu göçler hakkında bilgi verebilir.
• Tanıklıklar ve Mülteci Hikayeleri : 1988-1991 yıllarındaki göç, çok sayıda tanıklık ve bireysel hikâyeleri barındırır. Batı Azerbaycan'dan göç etmiş insanlarla yapılmış röportajlar, o dönemdeki travmalarını belgeleyebilir.
• Uluslararası İnsan Hakları Raporları : 1988-1991 yıllarındaki olaylarla ilgili Uluslararası Kızılhaç , BM ve İnsan Hakları İzleme Örgütü raporları, bu dönemin belgelenmesi için önemli kaynaklardır.

1. Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin Zorla Göç Ettirilmesi (1988-1991)

• Sovyet Ermenistan'ındaki Azerbaycanlıların Yaşamı ve Demografik Durumu :
• Sovyet döneminde, özellikle Ermenistan'da Azerbaycan Türkleri, çoğu Erivan, Zengezur, Vedi, Sevan, Gugark ve Nahçıvan gibi coğrafyada yaşıyorlardı. Bu bölgelerde Türkler, kendi geleneksel kültürlerini yaşatarak ve yerel ekonomiye katkı sağlayarak yaşıyorlardı. Ancak Sovyetler Birliği'nin son yıllarında Ermeniler arasındaki milliyetçilik hareketlerinin artmasıyla Azerbaycan Türklerine karşı baskılar arttı.
• Ermeni Milliyetçiliği ve Azerbaycan Türklerine Karşı Yönelik Politikalar :
• 1988'deki Sumgayıt olayları , Ermenistan'daki Azerbaycanlılara yönelik düşmanlığın bir simgesi olarak kabul edilebilir. Bu dönemde Ermenistan'daki Azerbaycan Türkleri, kültürel baskılar, şiddet olayları ve tehditlerle karşı karşıya kalmaya devam ediyordu.
• Ermeni milliyetçiliği ve Karabağ Sorunu : 1988-1991 yılları arasında Ermeni-Azerbaycan savaşları, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin daha da kötüleşmesine neden oldu. Bu süreçte Ermenistan'ın Azerbaycanlılara karşı şiddet içeren uygulamaları çoğalmış, birçok Azerbaycanlı zorla göç ettirilmiştir.

---

2. Arşiv Belgeleri ve Uluslararası Kaynaklar

• Sovyet Arşivleri ve KGB Belgeleri :
• Sovyetler Birliği sıcaklıklarına ait arşiv belgeleri, o dönemde Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin karşılaştığı baskılar ve zorla göç ettirilme süreçlerini daha açık bir şekilde ortaya koyabilir. Bu belgeler, Çarlık Rusyası sonrasında Sovyet yönetimi tarafından alınan kararlar, zorla göç ettirilen Azerbaycanlılara ilişkin kayıtların kaydedilmesi.
• Uluslararası Raporlar :
• BM Mülteciler Yüksek Komiserliği , Uluslararası Kızılhaç ve İnsan Hakları İzleme Örgütü gibi uluslararası kuruluşlar, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin yaşadıklarını ve bu insanların zorla göç ettirildiğini raporlamışlardır. Bu raporlar, göç ettirilen ailelerin dağıtımın , mültecilerdeki sorunlardaki sorunlar ve insan hakları ihlalleri gibi önemli veriler sunabilir.
• Ermeni ve Azerbaycan Kaynakları :
• Her iki taraftaki arşivlerinde yer alan belgeler ve resmi raporlar, göç ettirilen Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve Ermenistan'daki baskıları gösteren önemli kaynaklardır. Ermeni arşivlerinde, milliyetçi söylemlerle Azerbaycan Türklerinin “tehdit” olarak görülmesi ve dışlanması belgelenebilir.
• Azerbaycan devlet arşivleri de bu dönemi gösteren resmi kayıtlara sahiptir. Ayrıca Ermeni kökenli araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalar da bu dönemdeki yerel düzeydeki mevcutları ele almaktadır.

---

3. Tanıklıklar ve Mülteci Hikayeleri

• Mülteci Anlatıları :
• 1988-1991 yılları arasında zorla göç ettirilen Azerbaycanlıların tanıklıkları, yaşadıkları travmalar ve acılar hakkında bilgi birikimi sağlanabilir. Bu tür anılar, hem mültecilerin bireysel hikayelerini hem de toplumsal hafızayı yansıtıyor.
• Mültecilerin tanıklıklarını yazılı ve görsel materyallerle bir araya getirerek, dayanıklılıklarını somutlaştırabilir ve insan hakları ihlallerini genel anlamda küresel olarak sonsuza kadar gerçekleştirebilirsiniz.
• Sistematik Göçün Sebepleri ve Süreç :
• 1988-1991 yıllarında Ermenistan'daki Azerbaycanlılar, korku ve şiddet nedeniyle göç etmeye zorlanmışlardır. Kendi dağılımlarını değiştirmek zorunda kalan bu insanlar, yerinden edilmemiş, mülksüzleşme ve evlerini terk etme gibi trajik olaylarla karşı karşıya kalmışlardır.
• Ailelerin parçalanması , göç sırasında yaşanan zorluklar , sığınmacı kamplarındaki yaşam koşulları ve insan haklarının kırılmaları gibi tanıklıkların farklı yönlerine odaklanılabilir.

---

4. Zorunlu Göçün Sonuçları ve Göç Ettirilenlerin Hakları

• Göç Ettirilen Ailelerin Geri Dönüş Hakkı :
• 1988-1991 yılları arasında zorla göç ettirilen Azerbaycanlıların geri dönüş hakkı, uluslararası hukukta önemli bir yer tutmaktadır. Bu mantıksal, göç ettirilenlerin hakları üzerinde sürekli, bu dönemsel hukukî boyutlarını inceleyebilirsiniz.
• Bölgedeki Kültürel Mirasın Tahribi :
• Göç ettirilen Azerbaycanlılar, Ermenistan'da bulunan camiler, türbeler, mezarlıklar ve kültürel zenginliklerin yok edilmesi ve saklanması gibi korunanların da etkilenmişlerdir. Bu mirasın korunması ve geri getirilmesi için yapılan çağrılar da önemli bir araştırma konusu olabilir.

Uluslararası Raporlar ve Belgeler:

• Uluslararası Af Örgütü (Uluslararası Af Örgütü): 1988-1991 yılları arasında, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerine yönelik insan hakları ihlalleri ve zorla göç ettirilmeyle ilgili raporlar yayımlandı. Bu raporlar, göç ettirilenlerin yaşadığı zorluklar ve uluslararası toplumun bu duruma tepkisini içermektedir.
• Birleşmiş Milletler (BM): BM, bu dönemde Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç etmesi ve mültecilerin kırılmaları düşmeleri için çeşitli raporlar hazırlanmıştır. Bu raporlar, göç ettirilenlerin temel operasyonların ve uluslararası strateji politikalarının konularına dikkat çekmiştir.
• Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC): ICRC, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç ettirilmesi ve mültecilerin bozulmaları sırasında yaşanan insani krizleri belgeleyen raporlar yayımlandı. Bu raporlar, göç ettirilenlerin sağlık, barınma ve güvenlik gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasında mümkün olmadığından söz eder.

Akademik Çalışmalar ve Araştırmalar:

• "Ermenistan Devleti'nin Kurulması ve Bölgeden Azerbaycan Türklerinin Zorunlu Göç Ettirilmesi (1906-1953)" başlıklı makale, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç ettirilme süreçlerini geleneksel bir perspektiften incelemektedir. Bu çalışma, 1906-1953 yılları arasındaki göç verme politikalarını ve bunların Azerbaycan Türkleri üzerindeki gelişmeleri ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır.

dergipark.org.tr

• "19. - 20. Yüzyıllarda Ermenistan'daki Türklerinin Göç Ettirilmesi ve Soykırım Gerçekliği" adlı çalışma, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin göç ettirilme süreçlerini ve bu olayların soykırım patlamalarını araştırmaktadır. Bu araştırma, göç ettirilenlerin yaşadığı değişimi ve uluslararası toplumun bu duruma tepkisini inceliyor.

ktp.isam.org.tr

• "Azerbaycan Türklerinin Ermenistan'dan Zorunlu Göçü" adlı makale, Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç ettirilme süreçlerini ve bu olayların sosyo-ekonomik büyümelerini ele alıyor. Bu çalışma, göç ettirilenlerin karşılaştıkları kişiler ve uluslararası toplumun bu duruma müdahalesini tartışmaktadır.

soyledik.com

Sonuç:

Ermenistan'daki Azerbaycan Türklerinin zorla göç ettirilmesi, uluslararası kuruluşlar ve akademik çevreler tarafından belgelenmiş ve araştırılmış bir tercihtir. Bu ayrıntıların detaylı bir şekilde incelenmesi, uluslararası toplumun bu tür insan hakları ihlallerine karşı daha etkili bir şekilde tepki vermesi için önemlidir.

Kaynaklar

1. Tarihî ve Kültürel Yok Edilme Süreci

Ermenistan tarihi 20. yüzyıl boyunca Azerbaycan Türklerine ait camiler, mezarlıklar, tarihi köyler ve diğer kültürel yapılar

2. Cami ve Kültürel Yapıların Yıkımı

•  
20. Gök Mescid
• Zengezur, Gümrü ve Göyçe bölgelerindeki camiler

3. Mezarlıkların Yok Edilmesi

• 1988'den sonra Ermbütün mezarlıklar ya dozerlerle dümdüz ederek sürdürülen tarım arazisine dönüştürülmüş ya da yerlerine yeni yapılar inşa edilmiş .
• Göyçe ve Zengezur'daki gizli mezarlık tamamen yok edilmiştir. Soykırım niteliğinde olan bu uygulamalar, İslamî ve Türk kültürel mirasının silinmesine yönelik odaklı bir politika olarak değerlendirilmelidir.

4. Köylerin ve Yerleşim Yerlerinin Haritadan Silinmesi

•  
20. yüzyılın başında Ermenistan'ın 200'den fazla Azerbaycan Türk köyü bulunurken, günümüzde bunların her birinde resmî olarak Azerbaycan Türk kimliği ile anılmamaktadır .
• 1970'lerden itibaren pek çok Türk yerleşiminin isminin verildiği haritalardan Azerbaycan Türk kimliği silinmiştir.

5. Uydu Görüntüleri ve Belgeler

• Uydu görüntüleri , Eski Azerbaycan Türk mezarlıklarının ve köylerinin tamamen silindiğini göstermektedir.
• 1990'larda çekilen fotoğraflar ile günümüzün uydu görüntülerinin karşı bölümleri, pek çok köyün ve mezarlığın izlerinin bile kalmadığı görülüyor.
• Örnek olarak Meğri, Gafan, Zengezur ve Göyçe bölgelerindeki mezarlıklar ve camiler haritalarında tespit edilebilir.

6. Uluslararası Raporlar ve Tanık İfadeleri

• Avrupa İnsan Hakları (AİHM) kararları , Ermenistan'ın Azerbaycan'ın kültürel mirasını yokluğunu gösteren davalara sahiptir.
• Uluslararası kuruluşlar , özellikle de UNESCO ve ICOMOS gibi kurumlar, bu durumun belgelenmesi konusunda yetersiz kalıyor.
• Tanık ifadeleri ve sürgün edilenlerin anlatıları , bu yokluğun ortaya çıkışının önüne sermektedir.

Ermenistan ile kalıcı barışın sağlanabilmesi için Batı Azerbaycan meselesinin çözümünün büyük önemseneceği. Ancak bu mesele, sadece tarihi toprak iddiaları değil, aynı zamanda zorla sürgün edilen Azerbaycan Türklerinin haklarının değişmesi, kültürel değişimin korunması ve güvenli geri dönüş süreci gibi çok boyutlu konuları içermektedir.

BATI AZERBAYCAN MESELESİNİN GENİŞLEMESİ

1. Tarihî Süreç ve Hukukî Temeller

• 20. yüzyılın başlarında Ermenistan'ın yaşadığı Azerbaycan Türkleri sistematik olarak sürgüne gönderildi.
• 1905, 1918 ve 1948-1953 yıllarında kitlesel sürgünler yaşandı.
• 1988-1991'de yaklaşık 300.000 Azerbaycan Türkü tamamen zorla göç ettirildi.
• Batı Azerbaycan Cemiyeti ve Azerbaycan yönetimive sivil kuruluşları, zorla göç ettirilenlerin geri dönüş hakkını uluslararası alanda gündeme getirmeye çalışmalıdır.

2. Hukuki Haklar ve Diplomatik Süreç

• BM İnsan Evrensel Hakları Beyannamesi ve Mülteciler Hukuku çerçevesi Batı Azerbaycanlıların geri dönüş hakkı vardır.
• AİHM ve diğer uluslararası mahkemeler , bireysel davalar üzerinden bu hakları görülebilir.
• Azerbaycan, bu konuyu uluslararası mahfillerde daha etkin bir şekilde gündeme getirerek, müzakere ve baskı araçlarını güçlendirebilir.

FARKLI SENARYOLAR VE OLASI SÜREÇLER

📌 1. Diplomatik ve Hukukî Çözüm Senaryosu (Uzun Vadeli ve Barışçıl Senaryosu)

• Azerbaycan ve Ermenistan arasında kapsamlı bir barış anlaşması yapılır.
• Batı Azerbaycanlıların güvenli ve kontrollü geri dönüşü için uluslararası garantili üretim yapılabilinir.
• Ermenistan, zorla göç ettirilen Azerbaycan Türklerine tazminat öder veya mülkiyet haklarını iade eder.
• Kültürel mirasın korunması için BM ve UNESCO gibi uluslararası kuruluşlar devreye girer.

📌 2. Zorla Geri Dönüş veya Askerî Baskı Senaryosu (Gerilimli Senaryo)

• Azerbaycan, Ermenistan'a baskı yaparak ya da askerî bir seçenek operasyon masasında tutarak Batı Azerbaycanlıların dönüşünü hızlandırmaya çalışabilir.
• Ancak bu durum, uluslararası toplumun tepkisine yol açabilir ve Azerbaycan-Ermenistan barış süreci sekteye uğrayabilir.
• Özellikle Zengezur Koridoru'nun açılmasıyla Azerbaycan, Ermenistan üzerindeki yükleme baskısını sağlayabilir.

📌 3. Ermenistan'ın Direnişi ve Statükonunun Devamı Senaryosu (Mevcut Durumun Sürmesi)

• Ermenistan, Batı Azerbaycanlıların geri dönüşünü tamamen reddeder ve müzakere süreci çıkmaza girer.
• Azerbaycan, bu konuda uluslararası baskıyı artırmaya devam ediyor, Ermenistan da Batı ülkesinden destek alarak konuyu zamana yayıyor.
• Ancak dengeleri Azerbaycan'ın yayılımı değişerek, Ermenistan üzerinde yeni baskı uygulayabilir.

📌 4. Üçüncü Tarafların Dahil Olduğu Çok Taraflı Müzakere Senaryosu (Orta Vadeli ve Dengeli Senaryo)

• Türkiye, Rusya ve Avrupa Birliği gibi aktörler devreye girerek, Batı Azerbaycanlıların haklarına sahip olmak için garantörlük rolü üstlenilebilir.
• Bu süreçte, Ermenistan'a yönelik ekonomik teşvikler ya da bölgesel entegrasyon projeleri (örneğin Orta Koridor ve Zengezur projeleri) bir büyüme unsuru olarak mevcuttur.
• Azerbaycan, Batı Azerbaycanlıların ırklarının Ermenistan'a ekonomik ve ticari bazı avantajları sunabilir.

SONUÇ VE STRATEJİK YAKLAŞIM

• Batı Azerbaycan meselesi, sadece tarihi bir hak meselesi değil, aynı zamanda bölgesel barış ve istikrarın temel taşlarından biridir.
• Azerbaycan, ekonomik ve askerî araçları kullanarak Ermenistan'ı çözümlemeyi zorlayabilir.
• Uluslararası parasal etkinlik kullanımı, siyasi baskılar ve işlemlemelerle Batı Azerbaycanlıların haklarının korunma yolu seçenek olabilir.
• Türkiye'nin ve Türk dünyasının desteği , bu süreçteki bir faktör olabilir.
                                                                                                            Prof. Dr Zakir Kaya